Charles Ives (1874-1954)

Mensen die Ives hebben horen spelen, vertellen van zijn grote improvisatietalent. Aan de piano beeldde hij zijn wildste fantasieën uit. Hij leverde er commentaar bij of zong er enthousiast doorheen. Karakteristiek voor Ives is dat hij liedjes uit zijn jeugd, marsen, kerkgezangen, ragtime en citaten uit de muziekgeschiedenis (o.a. Beethoven) op een originele manier weet te verbinden. Citeren zat Ives in het bloed en kenners van traditioneel volksgoed vinden in zijn werk nog steeds andere citaten. 

Dit spel met de Amerikaanse muzikale traditie viert hoogtij in Ives' twee pianosonates. Het zijn monumentale vertellingen die ver uitstijgen boven het aaneenrijgen van dierbare jeugdherinneringen of het naast elkaar zetten van verschillende stijlen. Ze vormen de muzikale expressie van een oorspronkelijke levensfilosofie waarin voor alles een plaats is - behalve voor technische of esthetische dogma's.

Een pianist kan zich zijn hele leven met deze twee stukken bezighouden want er blijft altijd iets nieuws te ontdekken.

First Sonata (ca. 1900-1910) - duur: 35'

Amerikaanse hymnes vormen de essentiële muzikale inhoud van deze sonate. Ives hoorde ze als kind tijdens godsdienstige bijeenkomsten in New England. Hun intervallen, motieven en ritmes zijn de bouwstenen voor deze compositie. Door de beschouwelijke polyfonie van deel 1 heen klinken flarden van de hymne I was a Wandering Sheep. Deel 3 is een fantasie op de hymne What a friend we have in Jesus. Het is een uitbeelding van de openlucht- bijeenkomsten die plaatsvonden onder leiding van Ives' vader, een koor- en bandleider. In zijn Memos schrijft Ives: “I remember how great waves of sound used to come through the trees when the hymns were sung by thousands of 'let out' souls. There was power and exaltation in these great conclaves of sound from humanity.”

Verder speelt een totaal andere muzieksoort een belangrijke rol in deze sonate: ragtime. De delen 2 en 4 zijn bewerkingen van ragtimes die Ives eerder geschreven had. Het sterke ritmische élan van de ragtime inspireerde hem tot polyritmische structuren van vijf tellen in de rechter hand tegen drie in de linker hand of tien tegen zeven. Dergelijke voor die tijd geavanceerde ritmes kon Ives zelf feilloos horen en spelen. Deel 2b, In the Inn, werd geïnspireerd door George Felsburg, pianist van 'Poli's', een theatertje in New Haven dat Ives vaak bezocht. Ives bewonderde hem zeer. Felsberg stond erom bekend tijdens zijn forse en virtuoze spel ook nog de krant te kunnen lezen. Als hij pauzeerde om een glas bier te gaan drinken, nam Ives het wel eens van hem over.

Piano Sonata no. 2, 'Concord, Mass. 1840-1860' (gecomponeerd tussen 1911 en 1916)  - duur: 40'

Ives schreef in zijn Essays before a Sonata over zijn Piano Sonate no. 2: “The whole is an attempt to present one person's impression of the spirit of transcendentalism that is associated in the minds of many with Concord, Mass., of over a half century ago. This is undertaken in impressionistic pictures of Emerson and Thoreau, a sketch of the Alcotts, and a scherzo, supposed to reflect a lighter quality which is often found in the fantastic side of Hawthorne (1804-1864).” 
De trancendentalisten vormden een groep Amerikaanse schrijvers en filosofen die meenden dat het goddelijke zowel in de natuur als in de ziel van de mens te vinden is waarmee men op intuïtieve wijze contact kan maken - niet via doctrines of intellectuele principes. Ook streefden zij humanitaire idealen en sociale hervormingen na. Zij leefden rond 1850 in de plaats Concord (Massachusetts). Daarom wordt de Second Piano Sonata ook wel de Concord Sonata genoemd. Ives besefte dat het in muzieknotatie vastleggen van de onbevangenheid die de transcendentalisten nastreefden een paradox is. In zijn aanwijzingen bij deel 1 onderving hij dat als volgt: “Throughout this movement, and to some extent in the others, there are many passages not to be too evenly played and in which the tempo is not precise or static: it varies usually with the mood of the day.”

Het 'Beethovenmotief', de eerste vier noten van Beethovens Vijfde Symfonie, speelt een belangrijke rol in de Concord Sonata. Het bekende motief bestaat uit drie repeterende noten en een dalende grote terts, net als het begin van de hymne Jesus, lover of my soul die in de hele compositie een rol speelt. Het Beethoven-citaat en de hymne dienen dus beide als bouwsteen van het werk. Het openingsmotief van Beethovens Vijfde wordt wel omschreven als het 'noodlotsmotief'. Ives gaf er een andere filosofische invulling aan, te weten: 'The Soul of humanity, knocking at the door of the Divine Mysteries'. 

Ralph Waldo Emerson was de leidsman van de trancendentalisten. Een van zijn bekendste uitspraken die zijn levensfilosofie weerspiegelt is: "What lies behind us and what lies before us, are tiny matters compared with what lies within us." Hij was Ives' grote held. Het eerste deel van de Concord dat Emerson portretteert is ook het langste. In deel twee, Hawthorne, moet de hymne Jesus, lover of my soul gespeeld worden "as a Hymn, sometimes heard over a distant hill after a heavy storm". In dit deel dient de pianist in een passage gebruik te maken van een z.g. clusterlat van 38 cm. zodat er twee octaven van zwarte toetsen zeer gelijkmatig en zacht mee kunnen worden aanslagen. 
Het harmonische deel 3, The Alcotts, straalt de rust uit van "old man Alcott's – the great talker's sonorous thought." Ives kleurde dit deel alsof hij achter het orgel zat. Vlak voor het einde trekt hij alle registers open. Het deel mondt uit in een glorieus moment in C groot waarop het Beethoven-motief en de hymne magistraal worden aangeheven.
Als leidraad bij deel 4, Thoreau, beschrijft Ives in zijn Essays before a sonata in prachtige poëtische beelden een dag uit Thoreau's leven aan de oever van Walden Pond. Daarin staat de natuur centraal en dienen nevel, treingeluiden, de kerkklok van Concord, het kristalheldere water van het meertje, als metaforen voor Thoreau's gemoedsstemmingen. Tegen het einde horen we een melodie die verscheidene motivische gegevens  die in de sonate een hoofdrol hebben gespeeld, verbindt. Ives suggereert om deze melodie – ad libitum – door een fluit te laten spelen, want "Thoreau prefers to hear the flute over Walden."

© René Eckhardt

Bronnen: 
Charles E. Ives, Memos (John Kirkpatrick,  Calder & Boyars, London, 1972)
Charles Ives (J. Bernlef en Reinbert de Leeuw, De Bezige Bij, 1969)
Charles Ives - a Life with music - Jan Swafford (Northon & Company, 1996)
Ives, Concod Sonata (Geoffrey Block, Cambrigde University Press, 1996)
The life of Charles Ives (Stuart Feder, Cambrigde University Press, 1999)